Celf gyfoes, heb gartref yng Nghymru
Arddangosfa eithriadol sy’n llenwi Oriel Gregynog yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru ar hyn o bryd. Ei theitl yw ‘Cyfoes’, a’i hamcan yw dangos rhai i’r gweithiau celf – peintiadau a ffotograffau gan amlaf – y mae’r Llyfrgell wedi’u casglu yn ystod y degawdau diwethaf.
Mae gwedd y sioe yn drawiadol. Does dim gormod o weithiau, ac mae pob un yn cael lle i ‘anadlu’. Maen nhw’n amrywio’n fawr, ac o’r safon orau – ac yn tystio i rôl barhaol y Llyfrgell fel casglwr pwysig o gelf Gymreig. Byth ers dechrau’r Llyfrgell dros ganrif yn ôl bu’r staff yn dewis gwaith gweledol sy’n ‘ddogfennol’, yn ystyr ehangaf y gair, ac yn adlewyrchu Cymru a Chymry.
Y gwaith cyntaf mae rhywun yn ei weld wrth ddod i mewn i’r Oriel yw llun gan Mary Lloyd Jones, Ponterwyd / Gaia – cynfas mawr, mawreddog, sy’n gwbl nodweddiadol o waith lliwgar ac amlgyfeiriol yr artist. Roeddwn i eisoes yn gyfarwydd ag e, a gyda Greenham Peace Vigil gan Claudia Williams. Ond roedd sawl gwaith oedd yn newydd imi, gan gynnwys golygfa fynyddog fawr gan Lisa Eurgain Taylor a llun pwerus gan Natalie Chapman, Me too. Daeth y ddau i mewn i’r casgliad yn ddiweddar.
Sylwais i ar agwedd arbennig ar ‘Cyfoes’: y ffaith bod y Llyfrgell – ac yn benodol Morfudd Bevan, sy’n edrych ar ôl y casgliad celf – bellach yn taflu’r rhwyd yn eang iawn wrth ddethol y darnau i’w casglu. Mae llawer mwy gan artistiaid sy’n fenywod a’r rhai sy’n dod o gefndiroedd ethnig gwahanol – yn rhannol er mwyn gwneud yn iawn am eu prinder traddodiadol yn y casgliad celf. Calonogol yw gweld bod lluniau, a gweithiau eraill, yn dal i ddod i mewn i gasgliad sy’n gyhoeddus ac ar agor i bawb – a bod y pwrcasiadau’n helpu artistiaid, sy ddim yn enwog am eu cyfrifon banc bras.
Un o’r rhesymau pam dylai’r Llyfrgell barhau i gasglu gwaith gan artistiaid cyfoes yw bod dim oriel genedlaethol yng Nghymru ar gyfer celf fodern/gyfoes, er gwaetha’r ymgyrchoedd niferus dros y blynyddoedd, a dim ymrwymiad diamwys gan y llywodraeth i sefydlu un. Mae’n wir fod cynllun newydd, o dan dermau’r cytundeb gyda Phlaid Cymru, i sefydlu rhwydwaith o orielau trwy Gymru all arddangos eitemau o’r casgliadau a leolir yn y Llyfrgell ac Amgueddfa Cymru. Ar ben hynny mae gan y llywodraeth fwriad i ddynodi ‘oriel angor’, ‘a fydd yn sicrhau wyneb cyhoeddus amlwg i’r oriel gelf gyfoes genedlaethol’ – ond dyw ystyr hyn ddim yn hollol glir.
Gwn fod llawer o ymdrech hefyd yn mynd i mewn i ddigido gweithiau celf, yn y Llyfrgell – a oedd yn arloeswr yn y maes hwn – ac yn yr Amgueddfa a sawl oriel arall. Ond mae craffu ar ddelwedd ar sgrin yn brofiad gwan ac annigonol o gymharu â sefyll o flaen gwaith celf yn y cnawd.
Dyw hi ddim yn amlwg imi y bydd cynllun newydd y llywodraeth yn caniatáu i arddangosfeydd mawr deithio ar draws Cymru. Byddai ‘Cyfoes’ yn ymgeisydd perffaith ar gyfer taith i orielau eraill. Ond ar hyn o bryd does dim gobaith y gallai hynny ddigwydd. Flynyddoedd yn ôl, yn nyddiau hen Gyngor y Celfyddydau, roedd arian ar gael i deithio arddangosfeydd, ond mae’r arfer wedi mynd ar goll. Nid yw ‘Cyfoes’ ar ei phen ei hun fel arddangosfa sy’n haeddu cael ei gweld y tu allan i’w oriel wreiddiol. Yn Y Gaer, Aberhonddu eleni trefnodd Peter Wakelin sioe wrieiddiol, bwysig tu hwnt ar gelf David Jones o Gapel-y-ffin. Ond yn hytrach na mudo i orielau eraill yng Nghymru a Lloegr, diflannodd hi’n syth ar ôl iddi gau yn Y Gaer.
Y brif broblem yn y cyswllt hwn yw diffyg uchelgais. Cyfaddawd lletchwith yw’r cynllun diweddaraf. Anodd gweld sut mae’n mynd i gyflawni’r math o newid sylweddol sydd ei angen. Yn fy nhyb i, rhaid peidio â sôn am oriel ‘angor’. Wedi’r cwbl, sut gall unrhyw un o’r orielau rhanbarthol presennol fod yn llwyfan fawr, barhaol i’r casgliadau celf sydd yn y Llyfrgell a’r Amgueddfa, heb godi estyniadau sylweddol? Yn hytrach, dylid rhoi addewid cyhoeddus i godi sefydliad newydd sbon. Gallai hwnnw fod yn flwch gwydr i bob math o gelf weledol newydd, gan dynnu ar y casgliadau yn yr Amgueddfa, y Llyfrgell a sawl oriel lai. Oes, mae ton newydd o awsteriti ar y ffordd, diolch i’r llywodraeth sombïadd yn Llundain a’i pholisi tir llosg. Ond yn y tymor hirach mae’n hanfodol bod Llywodraeth Cymru, sydd i fod i ddilyn polisïau mwy goleuedig, yn codi ei gorwelion a gosod targedau uchelgeisiol.
Yn gyffredinol mae’n hen bryd i lywodraeth Cymru ddihuno a sylweddoli pa mor bwysig yw’r celfyddydau i gyd i Gymru. Yn hytrach na’u trin fel cardotwyr sy’n derbyn ambell i rodd elusennol o bryd i’w gilydd, dylai eu gweld fel ffordd allweddol o ddod â bywyd, hyder a hapusrwydd i bobl, a ffordd o ddod â statws, nawdd ac enw da i Gymru.
Couldn’t agree more Andrew. What a great exhibition Cyfoes looks,how wonderful it would be if it could go out to all corners of Wales, and beyond, so that it’s not just seen by those fortunate enough to live close to the Library and those of us able to easily travel.
Cytuno yn llwyr!
Edrych ymlaen i weld yr arddangosfa. Da gweld cerflyn Natalie Dias, Blodeuwedd. Dewis Morfydd, wobr pwrcasu CASW o’r Lle Celf, Eisteddfod Tregaron.